Skłudzewo wyróżniało się na terenie Kujaw nadzwyczajnym pluralizmem wyznaniowym, co było rzadkością w tamtych czasach – wieś zamieszkiwana była przez ludność katolicką i protestantów (wyznawców luteranizmu różnych nurtów).
Historia protestantyzmu w Skłudzewie
Okres pruski (XVI–1845)
Wraz z niemieckimi właścicielami majątku pojawili się w Skłudzewie pierwsi ewangelicy wyznania augsburskiego. Nie dysponujemy jednak konkretnymi dokumentami potwierdzającymi dokładny moment pojawienia się protestantów w wsi. Wiemy jedynie, że w 1868 roku mieszkańcy należący do wyznania ewangelickiego stanowili znaczną część populacji – 76 osób, czyli około 35% ogółu mieszkańców.
1817 – Unia kościelna
Od 1817 roku ewangelicy w Skłudzewie, tak jak w całych Prusach, należeli do Ewangelickiego Kościoła Unii Staropruskiej (Evangelische Kirche der altpreußischen Union). Kościół ten powstał z woli króla pruskiego Fryderyka Wilhelma III, który połączył dotychczas odrębne wyznania luterańskie i kalwińskie. Decyzja ta spotkała się z oporem konserwatywnych środowisk luterańskich, które pragnęły zachować wierność tradycyjnemu luteranizmowi i niezależność kościelną.
1841–1845 – Odłam staroluterański
Sprzeciw wobec unii zaowocował powstaniem niezależnego Kościoła Ewangelicko-Luterańskiego (staroluterańskiego). Po synodzie we Wrocławiu w 1841 roku i wydaniu koncesji królewskiej w 1845 roku staroluteranie uzyskali prawo do prowadzenia własnej działalności religijnej. Najprawdopodobniej w drugiej połowie XIX wieku (około 1850–1880) część ewangelików w Skłudzewie, przywiązanych do tradycyjnego luteranizmu, przyłączyła się do nowo powstałego Kościoła Staroluterańskiego.
Przynależność parafialna w XIX wieku
Przez większość XIX wieku Skłudzewo należało do większych parafii ewangelickich w okolicy:
- Do 1855 roku – parafia ewangelicka w Górsku
- 1855–1897 – parafia ewangelicka w Ostromecku
- Od 1897 roku – parafia ewangelicka w Rzęczkowie
Taka organizacja była typowa dla mniejszych skupisk ewangelików na terenie Prus – skupiska te obsługiwane były przez pastorów większych parafii poprzez regularne wizytacje.
1868 – Struktura wyznaniowa Skłudzewa
Zgodnie ze spisem ludności z 1868 roku:
- Katolicy: 135 osób (62%)
- Ewangelicy: 76 osób (35%)
- Inne/nieznane wyznanie: 6 osób (3%)
Wieś należała do parafii katolickiej w Łążynie, gdzie odprawiane były msze dla wiernych wyznania rzymsko-katolickiego. Ewangelicy zmuszeni byli podróżować do większych parafii w celu uczestnictwa w nabożeństwach.
Przełom XIX i XX wieku – dramatyczne zmiany demograficzne
Sytuacja zdecydowanie zmienia się na przełomie XIX i XX wieku. W wyniku parcelacji majątku przez pruską komisję osadniczą (1901–1904) i osiedlenia niemieckich kolonistów ewangelickich struktura wyznaniowa Skłudzewa uległa przemianie. Według dostępnych danych:
- 1905: ewangelicy stanowili około 97% populacji (~280 osób)
- 1921: ewangelicy stanowili około 91% populacji (~262 osoby)
Ta dramatyczna zmiana świadczy o znacznych migracyjnych przesunięciach – wysiedleniu się lub emigracji polskich katolików oraz masowym osiedleniu się niemieckich kolonistów ewangelickich.
Kościół Ewangelicko-Luterski w Polsce Zachodniej (1920–1947)
Powstanie Kościoła
Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 roku parafie staroluterańskie na terenie Polski Zachodniej, Kujaw i Pomorza usamodzielniły się i utworzyły niezależny Kościół Ewangelicko-Luterski w Polsce Zachodniej (Evangelisch-lutherische Kirche in Westpolen). Stanowił on kontynuację tradycji staroluterańskiego sprzeciwu wobec unii z kalwinami.
Struktura organizacyjna
Kościół posiadał demokratyczną strukturę organizacyjną:
- Najwyższą władzą był Synod, zbierający się co dwa lata i składający się ze wszystkich pastorów oraz świeckich delegatów z każdego „okręgu zborowego”
- Synod wybierał Konsystorz jako władzę wykonawczą
- Na czele Kościoła stał Superintendent generalny
Siedziba Kościoła mieściła się do 1935 roku w Rogoźnie, a następnie przeniesiono ją do Torunia. Funkcję superintendenta generalnego od 1935 roku pełnił pastor Theodor Brauner, niemiecki duchowny pracujący wcześniej w Nakle i Toruniu.
Skłudzewo jako parafia staroluterańska
Skłudzewo stanowiło jedną z 34 parafii tego Kościoła. Oficjalne potwierdzenie istnienia parafii staroluterańskiej w Skłudzewie pochodzi z wykazu opublikowanego w 1937 roku. Parafia podlegała okręgowi toruńskiemu i współpracowała z innymi podobnymi placówkami w regionie (m.in. w Toruniu, Nakle, Otłoczynie).
Ze względu na małą liczbę członków parafii Skłudzewo nie dysponowała własnym budynkiem kościelnym. Niewiadomo, gdzie dokładnie odbywały się nabożeństwa parafii staroluterańskiej – możliwe, że w wynajętych pomieszczeniach lub pałacyku.
Okres okupacji (1939–1945)
W wyniku wojennych zmian terytorialnych i zmian kościelnych przeprowadzonych przez III Rzeszę, 16 listopada 1939 roku parafie staroluterańskie z terenu byłej II Rzeczypospolitej zostały włączone do Kościoła Ewangelicko-Luterańskiego Narodowości Niemieckiej w Zachodnim Kraju Warty (Evangelisch-lutherische Kirche deutscher Nationalität im Warthegau-West). Pastor Theodor Brauner pozostał superintendentem i pełnił funkcję aż do końca wojny.
Po wojnie (1947 i później)
Na mocy ustawy z 4 lipca 1947 roku wszystkie parafie staroluterańskie w Polsce zostały włączone do Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w RP. Tym samym Kościół Ewangelicko-Luterski w Polsce Zachodniej zakończył swoją samodzielną działalność.
Po 1945 roku, w wyniku wysiedlenia większości mieszkańców niemieckiego pochodzenia, parafia ewangelicka w Skłudzewie przestała praktycznie funkcjonować. Współcześnie ewangelicy ze Skłudzewa teoretycznie przynależą do Parafii Ewangelicko-Augsburskiej w Toruniu, jednak wierni tego wyznania we wsi nie występują. Tradycje protestanckie w Skłudzewie są pamiętane głównie poprzez cmentarz ewangelicki, na którym spoczęli członkowie tamtejszych rodzin ewangelickich, oraz poprzez archiwalne dokumenty.
Współcześnie protestanci ze Skłudzewa przynależą do różnych społeczności ewangelikalnych w Toruniu.
Katolicyzm w Skłudzewie
Mieszkańcy wyznania katolickiego Skłudzewa przynależeli do parafii sv. Walentego w Łążynie, której obszar obejmował szereg wiosek rozrzuconych na terenie powiatu toruńskiego. Jednak ze względu na terytorialny podział Skłudzewa, różne części wsi historycznie przynależały do różnych parafii:
- Główna część Skłudzewa – parafia św. Walentego w Łążynie
- „Doły” (część południowa) – parafia św. Stanisława Kostki w Złejwsi Wielkiej
- „Gniazdowo” (część zachodnia) – parafia św. Wojciecha i św. Katarzyny w Boluminku
Parafia w Łążynie istnieje do dzisiaj i prowadzi aktywną działalność duszpasterską. Podziały terytorialne potwierdzane były poprzez miejsca pochówku członków rodzin na cmentarzach parafialnych poszczególnych parafii.
Obecnie w pałacyku w Skłudzewie działa kaplica rzymsko-katolicka, która podlega parafii łążyńskiej. Msze św. odprawiane są w niedziele i święta. Jedno z pomieszczeń pałacyku zostało przekształcone na kaplicę w celu obsługi duszpasterskiej lokalnej społeczności.
Bibliografia i źródła
- Spis powszechny z 1868 roku
- Historia Skłudzewa (skludzewo.eu)
- Wikipedia – artykuł o Theodorze Braunerze
- Dokumentacja Kościoła Ewangelicko-Luterskiego w Polsce Zachodniej
- Dokumentacja cmentarza ewangelickiego w Skłudzewie (Lapidaria)
- Strona parafii św. Walentego w Łążynie (parafialazyn.pl)
Dodatek: Linia czasu przynależności wyznaniowej ewangelików w Skłudzewie:
| Okres | Przynależność | Uwagi |
|---|---|---|
| XVI-1817 | Luteranizm (Kościół Ewangelicko-Luterański w Prusach) | Klasyczny luteranizm, wyznanie augsburskie |
| 1817-1841/1845 | Kościół Ewangelicki Unii Staropruskiej | Unia luteran i kalwinów narzucona przez króla pruskiego |
| 1841/1845-1939 | Część: Kościół Staroluterański (odłam od Unii) Część: Kościół Unijny | Rozłam – część ewangelików pozostała w Kościele Unijnym, część przeszła do Kościoła Staroluterańskiego |
| 1920-1939 | Kościół Ewangelicko-Luterski w Polsce Zachodniej (staroluterańska parafia Skłudzewo) | Samodzielny Kościół staroluterański w II RP |
| 1939-1945 | Kościół Ewangelicko-Luterański Narodowości Niemieckiej w Zachodnim Kraju Warty | Kolaboracja z III Rzeszą |
| 1947-dziś | Kościół Ewangelicko-Augsburski w RP | Połączenie wszystkich parafii ewangelickich |
Patrz też: Cmentarz Ewangelicki w Skłudzewie