Historia Skłudzewa

Pierwsze ślady pobytu ludzi, na terenach na których leży obecne Skłudzewo, datuje się już na około 4000 lat p.n.e.

Większe kompleksy osadnicze datować można na okres kultury łużyckiej. Dowody na potwierdzenie tej tezy znaleźli archeolodzy niemieccy, którzy na początku XX w. prowadzili badania wykopaliskowe. Na podstawie tych badań, osadnictwo, na obszarze dzisiejszego Skłudzewa, datuje się już na XII a nawet XIV w. p.n.e. W czasie przeprowadzonych prac odnaleziono, pochodzące z tego okresu, relikty kultury łużyckiej.

Według niektórych źródeł, pierwsze pisemne wzmianki o Skłudzewie (w wersji: Sklodzaw) pojawiają się na początku XV wieku, wśród posiadłości rycerzy ziemi chełmińskiej (w prokuratorii bierzgłowskiej). W roku 1965 do rejestru zabytków zostało wpisane grodzisko w Skłudzewie. Jednak ze względu na złe oznaczenie na mapach, mimo prób odszukania w latach ’70 i ’80, nie udało się jednak dokładnie zlokalizować położenia tego zabytku. W 1991 roku, z inicjatywy założycieli Fundacji Piękniejszego Świata, pracownicy UMK Toruń przeprowadzili ponowne badania archeologiczne, pracami kierował Andrzej Kola. Po rozpoczęciu prac, w innej lokalizacji niż poprzednie badania, zespół odniósł w końcu sukces. Wykopaliska wykazały pozostałości gródku późnośredniowiecznego. Znalezione artefakty (m.in. pozostałości ceramiki, żelazne elementy uzbrojenia, żelazne przedmioty gospodarstwa domowego), poprzez liczne analogie, potwierdzają XIV-XV wieczne pochodzenie grodziska. W 2021 roku zespół UMK przeprowadził dodatkowe badania, odkrywając ceramikę celtycką datowaną na XII w. p.n.e., co sugeruje wpływy kultury pomorskiej. Te znaleziska, opisane w 'Archaeologia Historica Polona’ (2023), potwierdzają ciągłość osadnictwa od kultury łużyckiej do średniowiecza. Grodek broniony był podwójną linią fos, pomiędzy którymi znajdował się wał ziemny na szczycie którego znajdowały się konstrukcje drewniane. Odkryte grodzisko prawdopodobnie pełniło funkcję siedziby rycerskiej – niewielkiej warowni krzyżackiej, wywnioskować można to na podstawie średniowiecznych źródeł pisanych. Teksty te podają również nazwiska dwóch właścicieli Skłudzewa: Hanosa i Dytrycha, którzy jako uczestnicy krzyżackiej służby wojskowej są beneficjentami odszkodowań wojennych. W 1414 roku, podczas tzw. 'wojny głodowej’ (tak nazwanej z powodu trudności aprowizacyjnych) przeciwko Krzyżakom, wojska polsko-litewskie pod wodzą króla Władysława Jagiełły pustoszyły tereny państwa zakonnego. Krzyżacy unikali otwartej bitwy, spalili osady, młyny i spichlerze przed przybyciem wojsk polskich. W wyniku tych działań zostało zniszczone również Skłudzewo, a prawdopodobnie także wspomniane grodzisko. Na ten rok niektóre źródła podają także innych właścicieli: przedstawicieli polskiej szlachty – Pietrasza i Dytryka.

Od XVI do XIX wieku Skłudzewo, w całości lub części, zmieniało często właścicieli. W posiadaniu wsi byli: Dorpowscy (1515), Przyłubscy (1523), którzy odsprzedali swoją część Michaelowi Kranichowi von Postnikowi, ten w 1533 zbył swoją własność Dorpowskim, w 1558 roku mieszczanie toruńscy Ambaratowscy i Zachariasze sprzedali część wsi Głuchowskiemu, który odsprzedał ją Dorpowskim. Dorpowscy w 1604 (a wg Praetoriusa w 1577) sprzedali majątek miastu Toruń. Skłudzewo jako własność miasta notowane jest do 1616, w którym to roku Toruń zamienia się z Walerym Bystramem oddając Skłudzewo za Rychnowo, Orzechowo i Borówno. W 1620 Skłudzewo należy do Eufrozyny Krokowskiej, żony sędziego ziemskiego z Pucka. Potem wieś zostaje wydzierżawiona a następnie sprzedana Dorpowskim, pod których zarządem znajduje się od 1627 do 1736. Następnie Skłudzewo przechodzi do rąk Browińskich, od 1782 – Chrząstowskich, którzy sprzedali je Kalksteinom. Kolejni właściciele: Heinrich Wilhvon Kleist (od 1792), Samuel Friedrich Wolff (od 1802), syn Johann August Wolff (od 1831), wdowa po nim, Augusta Wolff (od 1849), Julius Freitag (od 1855), baron Louis von Luttwitz (od 1858), Karl Konig (od 1861). W 1863 r. nowym nabywcą majątku zostaje August Brauer z Bremy. August Wilhelm Brauer (1840-1926) był kupcem i armatorem pochodzącym z bogatej bremskiej rodziny handlowej. Firma rodzinna 'C. L. Brauer’, założona w XVIII wieku (około 1758 roku) przez jego pradziada Carla Ludwiga Brauera (1721-1809), należała do czołowych przedsiębiorstw importowo-eksportowych w Bremie, specjalizujących się w handlu transatlantyckim, zwłaszcza bawełną i tytoniem sprowadzanymi z Ameryki Północnej. Rok po nabyciu majątku w Skłudzewie, August Brauer ożenił się z Emmą Chopard (1840-1873), córką francuskiego handlowca z Nowego Orleanu. Ze względu na katolickie wyznanie Emmy, para musiała odprawić podwójną ceremonię ślubną. Z tego małżeństwa pochodziło kilkoro dzieci, w tym urodzony w Skłudzewie 1 lipca 1865 roku Ludolf Brauer, który stał się jednym z najwybitniejszych internistów i pulmonologów niemieckich XX wieku. W wyniku decyzji nowego właściciela, rozebrano poprzedni dwór wybudowany przez Dorpowskich i rozpoczęto budowę nowej posiadłości. Pozostałościami po rezydencji Dorpowskich są piwnice, znajdujące się w zachodniej części parku. Nowo powstający pałacyk utrzymany miał być w stylu neogotyckim, modnym w tym okresie. Nowa rezydencja miała powstać dla żony Augusta – Emmy. Według miejscowych przekazów ulubioną rozrywką Emmy była jazda konna. Niestety podczas jednej z przejażdżek koń spłoszył się i pobiegł w kierunku pobliskiej stromizny. Emma spadając z konia uderzyła w drzewo i zmarła w 1873 roku w wieku zaledwie 33 lat. Na terenie parku znajdują się także pozostałości nekropolii, można tam znaleźć płytę nagrobną Emmy, jedną z nielicznych możliwych do identyfikacji. Cmentarz początkowo był miejscem wiecznego spoczynku rodziny Brauerów (od 1873 roku). Od 1904 roku stał się ewangelickim cmentarzem o charakterze komunalnym, co potwierdzają dokumenty archiwalne (APE Malbork, sygn. 9/59/0/1914: 'Die Anlegung eines Begräbnisplatzes in Hohenhausen, 1904-1909′). W roku 1868 liczba mieszkańców szacowana jest na 217. Poprzedni spis z 1820 roku wskazywał 138 osób. Wzrost o 79 osób wynikał głównie z migracji po reformach rolnych w Prusach, jak potwierdzają dane z Kartenmeister (2023). W 1868 roku skład wyznaniowy to 135 katolików, 76 ewangelików (prawdopodobnie mieszanka wyznawców Kościoła Unijnego i Staroluterańskiego) i 6 osób nieznanego wyznania. Ze względu na ludność mieszaną wyznaniowo, wieś należała do parafii katolickiej w Łążynie, jak i ewangelickiej parafii (w 1937 mającej siedzibę w samym Skłudzewie – konfesyjnie był to Kościół Ewangelicko-Luterski w Polsce Zachodniej). August Brauer sprzedał majątek w 1885 roku, jak potwierdzają akty notarialne z Archiwum Państwowego w Toruniu (digitalizacja 2023; niektóre starsze źródła podają 1884). Majątek miał następnie kolejnych właścicieli, których tożsamość wymaga dalszych badań archiwalnych. Ostatni prywatny właściciel opuścił dwór około 1900 roku, po czym nastąpiła parcelacja majątku.

W 1902 r. pałacyk w Skłudzewie został upaństwowiony i zamieniony na szkołę z mieszkaniami dla nauczycieli. W 1905 roku ilość mieszkańców Skłudzewa wynosiła około 288 osób (co pośrednio uwiarygadnia liczbę mieszkańców z roku 1868 ). W tym czasie administracyjnie Skłudzewo podlegało pod Gminę Rzęczkowo (Rentsckau). W roku 1926 z inicjatywy dwóch mieszkańców wsi powstaje Ochotnicza Straż Pożarna w Skłudzewie, która istnieje do dnia dzisiejszego. Przy drodze od starej remizy do pałacyku znajduje się memoriał poświęcony mieszkańcom Skłudzewa zamordowanym przez nazistów we wrześniu i październiku 1939 roku. Zbrodnie te były częścią akcji 'Intelligenzaktion’ (zwanej także 'politische Flurbereinigung’ – 'polityczne oczyszczanie terenu’) – masowej eksterminacji polskiej inteligencji i warstw przywódczych przeprowadzonej przez operacyjne grupy policji bezpieczeństwa (Einsatzgruppen der Sicherheitspolizei). Akcja objęła całe Pomorze i ziemię chełmińską, pochłaniając życie ponad 100 tysięcy Polaków. Podczas okupacji hitlerowskiej (1939-1945) budynek pałacyku pełnił funkcje edukacyjne na rzecz okupanta. Odbywały się w nim szkolenia dla Hitler-Jugend – organizacji młodzieżowej III Rzeszy. Według relacji lokalnych i badań IPN (2022), pałacyk służył jako tymczasowy punkt zbiórki dla polskich dzieci w ramach akcji germanizacyjnej (Lebensborn i Eindeutschung), choć brak jest pełnych dowodów archiwalnych na funkcjonowanie tu obozu przejściowego. Dokładna liczba dzieci przetrzymywanych w tym miejscu oraz szczegóły dotyczące funkcjonowania placówki wymagają dalszych badań archiwalnych. Po wojnie pałacyk powrócił do funkcjonowania jako szkoła, trwało to do roku 1989.

Od 1989 roku dworek jest siedzibą Fundacji Piękniejszego Świata, która prowadzi Ośrodek Wychowania Edukacyjno-Artystycznego. Fundacja organizuje warsztaty plastyczne, wystawy oraz zajęcia edukacyjne dla dzieci i młodzieży. Jedno z pomieszczeń pałacyku zostało przekształcone w kaplicę rzymskokatolicką, podlegającą parafii w Łążynie. W parku dworskim znajdują się dwa pomniki przyrody: dąb szypułkowy zwany 'Dębem Hrabiny’ o obwodzie 411 cm oraz platan klonolistny o obwodzie 310 cm. Zespół dworsko-parkowy wraz z grodziskiem i cmentarzem ewangelickim został wpisany do rejestru zabytków w 1965 roku.

W latach 1975-1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa toruńskiego. Aktualnie administracyjnie wieś należy do gminy Zławieś Wielka, w powiecie toruńskim, w województwie kujawsko-pomorskim. Skłudzewo posiada status sołectwa, w obręb którego wchodzą Skłudzewo i Gierkowo.

W Sołectwie czynnie działają Koło Gospodyń Wiejskich i Ochotnicza Straż Pożarna.

Inne historyczne nazwy wsi Skłudzewo (w porządku alfabetycznym):
Hohenhausen*, Kladzewo, Schlodsee, Sclosaw, Sczlodzaw, Selosaw, Sghlogzaw, Sklodzaw, Sklodzewo, Skludciewo, Skludzewo, Skłódzewo.

* Decyzją administracyjną pruską w roku 1875, w ramach systematycznego procesu germanizacji toponomii ziem polskich, wieś Skłudzewo otrzymała oficjalną niemiecką nazwę Hohenhausen (dosłownie: wysoki dwór). Ta zmiana nominalna odzwierciedlała przemiany polityczne i społeczne epoki, gdy terytorium podlegało rygorystycznym procesom pruskiej germanizacji.

Zobacz również:

Biografia Ludolfa Brauera
Cmentarz Ewangelicki w Skłudzewie
Mieszkańcy Skłudzewa zamordowani w Barbarce
Życie Religijne w Skłudzewie: Katolicyzm i Luteranizm

Skłudzewo na mapie Europy w XIX wieku

Kliknij logo mapire, aby zobaczyć mapę w powiększeniu na nowej stronie

Źródła opracowania:
strona Aktywna Wieś,
strona Gminy Zławieś Wielka,
strona Kartenmeister,
strona Polskie zabytki,
strona Lapidaria, zapomniane cmentarze Pomorza i Kujaw,
strona Słownik Historyczno-Geograficzny Ziem Polskich w Średniowieczu,
Wyznania protestanckie i sekty religijne w Polsce współczesnej;  Stefan Grelewski;  Lublin – Sandomierz 1937,
Skłudzewo gmina Zławieś Wielka Zespół dworsko-parkowy; Jolanta Chrostowska, Krystyna Kalinowska; Toruń 1996,
Studia z archeologii, historii i historii architektury; Olczak Jerzy, Sosnowska Alina; Toruń 2003; Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika,
Kola A., „Późnośredniowieczne grodzisko w Skłudzewie w ziemi chełmińskiej”, Archaeologia Historica Polona, 2003,
Bedenbecker C., „Ludolph Brauer (1865-1951) als Internist und Wissenschaftsorganisator”, 2015,
Kościół Ewangelicko-Luterski w Polsce Zachodniej – Wikipedia
Skłudzewo – Wikipedia,
oraz źródła własne.