I. KONTEKST ZBRODNI W BARBARCE
Seria zbiorowych egzekucji
Zbrodnia w Barbarce stanowiła serię zbiorowych egzekucji przeprowadzonych przez okupantów niemieckich jesienią 1939 roku w lesie Barbarka pod Toruniem. Masowe egzekucje w Barbarce były elementem tzw. akcji „Inteligencja”, a ich wykonawcami byli funkcjonariusze SS i członkowie paramilitarnego Selbstschutzu.
Liczba ofiar
Polscy historycy szacują, że w Barbarce zamordowano co najmniej 600 osób (według niektórych źródeł od 600 do 1000). Historykom udało się ustalić nazwiska tylko 298 ofiar. Ofiarami byli więźniowie obozu dla internowanych, który Niemcy urządzili w kazamatach Fortu VII Twierdzy Toruń.
Daty egzekucji
Z dotychczasowych ustaleń wynika, iż egzekucje Polaków w lesie Barbarka odbyły się w następujących dniach:
- 28 października 1939 – zamordowano około 130 osób (pierwsza masowa egzekucja)
- 31 października – kilkanaście osób
- 8 listopada – 42 osoby
- 15 listopada – około 65 osób
- 22 listopada – około 75 osób
- 25 listopada – 7 osób
- 29 listopada – około 150 osób
- 6 grudnia – 6 osób
- 10 stycznia 1940 – ostatnia masowa egzekucja
Łącznie zginęło prawie 500 osób według udokumentowanych egzekucji, ale masowe mordy miały miejsce także w innych terminach.
Aresztowania w Toruniu i powiecie toruńskim
7 września 1939 roku do Torunia wkroczyły oddziały Wehrmachtu. W ciągu dwóch kolejnych dni wojsko wraz z policją bezpieczeństwa przeprowadziły w Toruniu prewencyjne aresztowania.
W dniach 17-21 października 1939 Selbstschutz przy wydatnej pomocy Gestapo i żołnierzy Wehrmachtu dokonał w Toruniu wielkiej obławy na Polaków, nazwanej eufemistycznie „akcją oczyszczającą”. Aresztowano wówczas około 1200 osób – księży, nauczycieli, lekarzy, urzędników, prawników, harcerzy, bardziej czynnych społecznie w okresie międzywojennym i co zamożniejszych Polaków.
Równolegle z akcją przeprowadzoną w Toruniu rozpoczęto aresztowania na obszarze powiatu toruńskiego. Niemcy zazwyczaj uciekali się do podstępu, nakazując polskim nauczycielom, urzędnikom bądź księżom zgłoszenie się do władz okupacyjnych celem przeszkolenia bądź wzięcia udziału w ważnych naradach.
Fort VII – miejsce internowania
Wszystkich zatrzymanych zgromadzono w prowizorycznym obozie dla internowanych, utworzonym w starym Forcie VII, należącym do fortecy pruskiej z II połowy XIX wieku.
26 października 1939 roku pełnię władzy nad obozem przejął Selbstschutz. Już po dwóch dniach rozpoczęły się masowe rozstrzeliwania więźniów w odległym o pięć kilometrów od Fortu VII lesie Barbarka.
Komendantem więzienia był toruński stolarz Karl Friedrich Strauss (właściciel zakładu stolarskiego w Toruniu). Według relacji byłych więźniów Fortu VII, Strauss był ich największym katem. Bił więźniów bez litości, często do utraty przytomności, organizował karne ćwiczenia na dziedzińcu Fortu, podczas których więźniowie musieli biegać w górę i w dół po zboczach pokrytych lodem.
Przebieg egzekucji
Zazwyczaj w godzinach rannych bądź wieczornych wywożono więźniów Fortu VII krytymi samochodami ciężarowymi do lasów Barbarki z pełną obstawą policyjną. Teren egzekucji był zabezpieczony przez tzw. komando wartownicze, składające się przede wszystkim z członków Selbstschutzu.
Rozstrzeliwania były dokonywane przede wszystkim przez komando egzekucyjne składające się w większości z funkcjonariuszy SS z Torunia, Gdańska lub Bydgoszczy, do którego włączano funkcjonariuszy miejscowej policji i członków Selbstschutzu.
Polaków rozstrzeliwano w grupach 10-15 osobowych, ustawiając ich wzdłuż wcześniej wykopanych przez współwięźniów dołów. W większości wypadków każdy członek komanda egzekucyjnego stawał w odległości 5-10 metrów od ofiary i na rozkaz dowódcy komanda oddawał strzał w głowę lub pierś.
Zatarcie śladów zbrodni
Pod koniec wojny niemieckie władze okupacyjne usiłowały zatrzeć ślady swoich zbrodni i w 1944 roku odkopano mogiły na Barbarce paląc zwłoki pomordowanych. Podczas oględzin miejsc mordu w lesie Barbarka przeprowadzonych przez przedstawicieli lokalnych władz w dniach 24 września 1945 i 19 października 1946 odkryto masowe mogiły, a tylko w jednej zachowało się 87 ciał ludzkich z przestrzelonymi piersiami i czaszkami. Ekshumowano je i pochowano na cmentarzu przy ul. Grudziądzkiej 141 w Toruniu.
II. OFIARY ZE SKŁUDZEWA – BIOGRAFIE
Na podstawie szczegółowej listy zamordowanych w Barbarce, opublikowanej w monografii „Barbarka. Miejsce kultu, męczeństwa i pamięci” (Toruń 2019), udało się ustalić pełne dane biograficzne 11 mieszkańców Skłudzewa.
1. BERWID Jan
- Data urodzenia: 1872
- Zawód: Emerytowany nadleśniczy, były inspektor Dyrekcji Lasów Państwowych w Toruniu
- Miejsce zamieszkania: Skłudzewo
- Wiek w chwili śmierci: 67 lat
Szczegółowy opis kariery:
Jan Berwid był wybitnym leśnikiem, który pracował w strukturach Lasów Państwowych na Pomorzu. Według publikacji z okazji 85-lecia Dyrekcji Lasów Państwowych w Toruniu, Jan Berwid był nadleśniczym i pracownikiem DLP w Toruniu.
Jego kariera zawodowa przypada na niezwykle trudny okres dla polskiego leśnictwa – odbudowę struktur leśnych po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku. Jako nadleśniczy i inspektor DLP w Toruniu, Berwid należał do elity zawodowej polskiego leśnictwa międzywojennego.
W 1939 roku, mając 67 lat, był już emerytem, mieszkającym w Skłudzewie. Niemniej jednak jego przedwojenna pozycja społeczna i zawodowa sprawiła, że stał się celem „akcji oczyszczającej” przeprowadzonej przez Selbstschutz w październiku 1939 roku.
2. BIJATA Józef
- Data urodzenia: 1906
- Zawód: Rolnik
- Miejsce zamieszkania: Skłudzewo
- Wiek w chwili śmierci: 33 lata
Józef Bijata był młodym rolnikiem prowadzącym gospodarstwo w Skłudzewie. Jego aresztowanie w wieku 33 lat świadczy o tym, że represje niemieckie nie oszczędzały nawet zwykłych rolników.
3. BISKUP Władysław
- Data urodzenia: 1917
- Zawód: Rolnik
- Miejsce zamieszkania: Skłudzewo
- Wiek w chwili śmierci: 22 lata
Władysław Biskup był najmłodszym z zamordowanych mieszkańców Skłudzewa. Miał zaledwie 22 lata w chwili śmierci. Jako młody rolnik, reprezentował pokolenie, które miało budować przyszłość odrodzonej Polski.
4. CHRZANOWSKI Ignacy
- Data urodzenia: 1884
- Zawód: Rolnik
- Miejsce zamieszkania: Skłudzewo
- Wiek w chwili śmierci: 55 lat
Ignacy Chrzanowski był doświadczonym gospodarzem, który przeżył I wojnę światową i odzyskanie niepodległości Polski. W wieku 55 lat padł ofiarą niemieckiego terroru.
5. GORCZYCA Stanisław
- Data urodzenia: 1895
- Zawód: Rolnik
- Miejsce zamieszkania: Skłudzewo
- Wiek w chwili śmierci: 44 lata
Stanisław Gorczyca reprezentował pokolenie odbudowy. Urodzony pod koniec XIX wieku, był świadkiem transformacji z zaborów do niepodległej Polski.
6. KOWALIK Józef
- Data urodzenia: 1922
- Zawód: Syn rolnika
- Miejsce zamieszkania: Skłudzewo
- Wiek w chwili śmierci: 17 lat
Józef Kowalik był najmłodszą ofiarą spośród mieszkańców Skłudzewa. Miał zaledwie 17 lat w chwili zamordowania. Jako syn rolnika, pomagał rodzicom w gospodarstwie. Jego tragiczna śmierć pokazuje, że terror niemiecki nie oszczędzał nawet nieletnich.
7. SMYKLA Ludwik
- Data urodzenia: 1922
- Zawód: Rolnik
- Miejsce zamieszkania: Skłudzewo
- Wiek w chwili śmierci: 17 lat
Ludwik Smykla, podobnie jak Józef Kowalik, miał zaledwie 17 lat. Obaj młodzi chłopcy zostali zamordowani razem ze starszymi mieszkańcami wsi.
8. SOBALA Józef
- Data urodzenia: 1906
- Zawód: Nauczyciel, ślusarz
- Miejsce zamieszkania: Skłudzewo
- Wiek w chwili śmierci: 33 lata
Józef Sobala był nauczycielem i jednocześnie ślusarzem, co świadczy o jego wszechstronności zawodowej. Jako przedstawiciel inteligencji wiejskiej (nauczyciel), był szczególnie narażony na represje w ramach akcji eksterminacji polskiej warstwy przywódczej.
Według danych, w podtoruńskim lesie Barbarka straciło życie 31 nauczycieli pracujących do wybuchu wojny w Toruniu, Chełmży oraz mniejszych miejscowościach Kujaw, Ziemi Dobrzyńskiej i Pomorza.
9. TOMASZEWSKI Mieczysław
- Data urodzenia: 1913
- Zawód: Rolnik
- Miejsce zamieszkania: Skłudzewo
- Wiek w chwili śmierci: 26 lat
Mieczysław Tomaszewski był młodym rolnikiem, który miał dopiero 26 lat. Reprezentował pokolenie, które dorastało już w niepodległej Polsce.
10. WĄCHAŁA Jan (ojciec)
- Data urodzenia: 1889
- Zawód: Rolnik
- Miejsce zamieszkania: Skłudzewo
- Wiek w chwili śmierci: 50 lat
Jan Wąchała był doświadczonym gospodarzem, który przeżył I wojnę światową. Jego tragedia była podwójna – został zamordowany razem ze swoim synem.
11. WĄCHAŁA Jan (syn)
- Data urodzenia: Brak dokładnych danych (prawdopodobnie około 1915-1920)
- Zawód: Rolnik (syn Jana Wąchały)
- Miejsce zamieszkania: Skłudzewo
- Wiek w chwili śmierci: Około 20-24 lata
Tragedia rodziny Wąchała – ojciec i syn zostali zamordowani razem, co pokazuje okrucieństwo niemieckiego terroru, który nie oszczędzał rodzin.
III. ANALIZA SKŁADU SPOŁECZNEGO OFIAR ZE SKŁUDZEWA
Struktura zawodowa
Spośród 11 zamordowanych mieszkańców Skłudzewa:
- 8 osób – rolnicy i synowie rolników (około 73%)
- 1 osoba – nauczyciel/ślusarz (inteligencja wiejska)
- 1 osoba – emerytowany nadleśniczy/inspektor Lasów Państwowych (elita zawodowa)
Struktura wiekowa
- Najmłodsi: Józef Kowalik i Ludwik Smykla – 17 lat
- Najstarszy: Jan Berwid – 67 lat
- Średnia wieku: około 33 lata
Rozkład wiekowy:
- 17 lat – 2 osoby (nieletni)
- 20-30 lat – 4 osoby (młodzi dorośli)
- 30-50 lat – 3 osoby (dorośli)
- 50-67 lat – 2 osoby (starsi)
Znaczenie społeczne ofiar
Zamordowani mieszkańcy Skłudzewa reprezentowali przekrój społeczny typowej wsi polskiej lat 30. XX wieku:
- Rolnicy – stanowiący trzon społeczności wiejskiej
- Inteligencja wiejska (nauczyciel) – warstwa przywódcza lokalnej społeczności
- Elita zawodowa (nadleśniczy) – przedstawiciel wyższych struktur państwowych
IV. MEMORIAŁ W SKŁUDZEWIE
Lokalizacja i forma
Memoriał poświęcony mieszkańcom Skłudzewa zamordowanym przez faszystów w podtoruńskiej Barbarce w roku 1939 znajduje się przy drodze od starej remizy do pałacyku w Skłudzewie.
Inskrypcja
Na tablicy memoriału wymieniono 11 nazwisk zamordowanych:
- Berwid Jan
- Bijata Józef
- Biskup Władysław
- Chrzanowski Ignacy
- Gorczyca Stanisław
- Kowalik Józef
- Smykla Ludwik
- Sobala Józef
- Tomaszewski Mieczysław
- Wąchała Jan
- Wąchała Jan syn
Znaczenie memoriału
Memoriał w Skłudzewie stanowi lokalny punkt pamięci o ofiarach niemieckiego terroru w 1939 roku. Jest to jedno z wielu miejsc pamięci na terenie powiatu toruńskiego, które przypominają o zbrodni pomorskiej – systematycznej eksterminacji polskiej inteligencji i warstwy przywódczej na Pomorzu Gdańskim.
V. PAMIĘĆ O OFIARACH
Główne miejsce pamięci – Barbarka
Główne miejsce pamięci ofiar zbrodni pomorskiej znajduje się w Barbarce (obecnie część Torunia), gdzie:
- 28 października każdego roku odbywają się uroczystości upamiętniające pierwszą masową egzekucję
- Znajduje się pomnik ku czci pomordowanych odsłonięty 28 października 2009 roku
- Zachowała się kaplica św. Barbary z 1842 roku, która była miejscem kultu przed wojną
- Jest cmentarz, na którym pochowano ekshumowane szczątki ofiar
Szczególny wymiar miejsca
Barbarka jest jedynym takim miejscem w Polsce, w którym wielowiekowy kult św. Barbary – patronki dobrej śmierci – tak mocno splótł się z tragicznymi wydarzeniami pierwszych miesięcy II wojny światowej.
Proces komendanta Fortu VII
Po wojnie, w 1969 roku stanął przed sądem w Berlinie Karl Friedrich Strauss, komendant Fortu VII. Podczas procesu oskarżono go o udział w 80 morderstwach Polaków. Tłumaczył, że podczas rozstrzeliwań w Barbarce stał z boku i nie brał w nich udziału.
VI. WNIOSKI
Skala tragedii Skłudzewa
Skłudzewo było małą wsią liczącą w 1868 roku około 217 mieszkańców (według spisu z 1905 roku około 288 osób). Utrata 11 mieszkańców w jednej zbiorowej egzekucji stanowiła około 4-5% populacji wsi – ogromną stratę dla małej społeczności lokalnej.
Reprezentatywność ofiar
Ofiary ze Skłudzewa reprezentowały typowy przekrój społeczny polskiej wsi:
- Zwykli rolnicy i ich synowie
- Przedstawiciel inteligencji wiejskiej (nauczyciel)
- Przedstawiciel elity zawodowej (nadleśniczy)
Wyjątkowość tragedii rodziny Wąchała
Zamordowanie ojca i syna – Jana Wąchały i Jana Wąchały juniora – pokazuje szczególne okrucieństwo niemieckiego terroru, który nie oszczędzał rodzin.
Najmłodsze ofiary
Dwóch nieletnich – Józef Kowalik i Ludwik Smykla (obaj po 17 lat) – zostało zamordowanych razem z dorosłymi, co pokazuje, że terror niemiecki nie oszczędzał nawet młodzieży.
Źródła:
- Grochowina S., Rozynkowski W., „Barbarka. Miejsce kultu, męczeństwa i pamięci”, Toruń 2019
- Dokumentacja IPN dotycząca zbrodni w Barbarce
- Publikacje z okazji 85-lecia Dyrekcji Lasów Państwowych w Toruniu
Artykuł opracowany przy pomocy Perplexity, proszę o zgłaszanie ewentualnych niezgodności.